17-iyun – Butunjahon cho’llanish va qurg’oqchilikka qarshi kurash kuni
Cho’llanish – bu inson omillari va iqlim o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan dunyoning barcha mintaqalarida davom etayotgan yerlarning tanazzulga uchrashi jarayoni.
O‘zbekiston Osiyo mintaqasida birinchilardan bo‘lib BMTning cho‘llanishga qarshi kurash to‘g‘risidagi konvensiyasiga a’zo bo‘ldi. Ushbu konvensiya O‘zbekiston parlamenti tomonidan 1995-yil 31-avgustda ratifikatsiya qilingan va 1996-yilda kuchga kirgan.
Barqaror yerlarni boshqarishda ayollarning ilg’or yutuqlari, yetakchiligi va sa’y-harakatlarini e’tirof etish hamda cho’llanish, yerlarning degradatsiyasi va qurg’oqchilikning oldingi saflarida yashovchi ayollar va qizlarning ovozi ahamiyatini oshirish maqsadida 2023-yilda Jahon cho’llanish va qurg’oqchilikka qarshi kurash kuni mavzusi «Uning yeri, uning huquqlari» deb nomlandi.
Jazirama va cheksiz, garimselli va qaynoq quyosh ostidagi – O‘zbekiston cho‘llari. Ular mamlakat hududining yarmidan ko‘prog‘ini egallaydi va Markaziy Osiyoda og‘ir yashash sharoitidagi hududlar sanaladi. Choʻllar respublikaning shimoli-gʻarbidan choʻzilib, sharqqa tomon asta-sekin qisqarib boradi. Ba’zi hududlarda go‘zal vodiylar va vohalar mavjud. Bunday joylarda muhim strategik obyektlarga aylangan tarixiy shaharlar paydo bo‘ldi.
1. Qizilqum. Qizil qumtepa tizmalari bilan qumli va toshloq cho‘l. Choʻl Amudaryo va Sirdaryo oraligʻida joylashgan boʻlib, Oʻzbekiston hududida katta maydonni egallaydi. Shimoli-gʻarbda choʻl Orol dengiziga tutashib, shimoli-sharqda Tyan-Shan togʻ tizmalariga yetib boradi. Cho‘lning maydoni taxminan uch yuz ming kvadrat metrni tashkil qiladi.
Sahroda sutemizuvchilar: jayron, dasht mushuklari, qo‘shoyoqlar, jayron, tulki, boʻri, quyon, koʻrshapalaklar yashaydi. Qushlardan drof, burgut, boyqushlarni uchratish mumkin. Ilonlar, kaltakesaklar va boshqa sudralib yuruvchilar cho‘lning doimiy aholisidir.
Cho‘lda “yovvoyi” yoki ko‘chmanchi sifatida dam olish uchun ko‘plab qadamjolar mavjud. Masalan, Navoiy viloyatida dam olish maskanlarida to‘xtab, uylarda yashash, tuya minish, tuya sutini tatib ko‘rish mumkin.
Buxoro viloyatida tabiiy tuz va qumni qayta ishlash markazi mavjud. U yerda sizga tabiiy tuz va qumdan davolovchi va ilonli shifobaxsh taomlar tayyorlab berishadi.
2. Orolqum. Afsuski, tabiat juda shafqatsiz bo‘lishi mumkin, chunki bir vaqtlar ulkan Orol dengizi tubida yangi cho‘l paydo bo‘ldi. Qumli shoʻr choʻl Oʻzbekiston va Qozogʻiston hududida joylashgan boʻlib, tuz miqdori koʻp boʻlganligi uchun u oʻziga xos oq rangga ega. Orolqum maydoni kengayishda davom etmoqda va bugungi kunda u 38 ming kvadrat metrga yetdi. Choʻlning oʻsimlik va hayvonot dunyosi kamayib bormoqda, chang boʻronlari yiliga yuz million tonnaga yaqin chang va zaharli tuzlarni bir joydan boshqa bir joyga eltadi.
Har yili bu mintaqadagi ekologik vaziyat yomonlashmoqda, ammo shunga qaramay, bu joy o‘zining jiddiyligi va rangi bilan o‘ziga jalb qilishni to‘xtatmaydi. Qoraqalpog‘iston Respublikasining Mo‘ynoq shahriga albatta tashrif buyuring. Bir vaqtlar qirg‘oq bo‘yidagi shahar o‘zining porti va baliqchilik sanoati bilan mashhur edi. Bugungi kunda shaharda dengiz hayotining tajribali ulug‘vorligidan faqat izlar qolgan. Qurigan Orol dengizi o‘rnida baliq ovlovchi kemalar qolib ketgan bo‘lsa, endi ular zanglagan kemalar qabristoniga aylangan. Shuningdek, Orolqum cho‘li orqali Orol dengizi sohiliga chiqish mumkin. U yerda siz o‘tovlarda yashashingiz, jipda ekskursiya qilishingiz va Orolqum qumlarida safari turidan bahraman bo‘lishingiz mumkin.
3. Ustyurt platosi. Oʻzbekiston hududidagi sirli va gʻayrioddiy joy mamlakatning Orol dengizi va Amudaryo deltasi oraligʻidagi gʻarbiy qismini egallaydi. Bir paytlar bu yerlarda jahon okeani bo‘lib, ularni tashlab, jonsiz hudud – suvsiz va ko‘katsiz plato qoldi. Ustyurtning umumiy maydoni qariyb 200-ming kvadrat metr bo‘lib, gilli va gil-shag‘alli cho‘l hisoblanadi. Baʼzan platoda togʻ tizmalari, tik qoyali baland qoyalar, ohaktosh jinslar va yerdagi oq yoriqlar uchraydi.
Platoda o‘q shaklida sirli geogliflar mavjud. Bu o‘qlar nima va ular nima uchun yaratilganligi hali ham aniq javob yo‘q. Ularni birinchi marta 1980-yillarda ekspeditsiya paytida vertolyotdan ko‘rishgan. Geogliflarning yaratilish vaqti taxminan miloddan avvalgi XIV-XV asrlardir.
4. Mirzacho‘l. Sirdaryo viloyati hududida, Sirdaryoning chap qirgʻogʻida, daryoning Fargʻona vodiysidan chiqadigan joyida joylashgan. Och dashtning umumiy maydoni 10 ming kvadrat metrni tashkil qiladi. Dastlab, cho‘l faqat ko‘chmanchi hayot uchun qulay joylar bo‘lgan keng tekis hudud edi. Janubda dasht Turkiston tizma tizmalari, shimolda Qizilqum choʻllari bilan oʻralgan.
19-asr oxiridan Mirzacho‘l oʻzlashtirildi, sugʻorish kanallari qurila boshlandi. Asta-sekin dasht o‘zgarib, xo‘jalik ehtiyojlariga moslasha boshladi. Muhandis va olimlar tufayli taqir dasht sugʻoriladigan yerga aylanib, bu yerda paxta, poliz va boshqa ekinlar yetishtirildi. Bugun Sirdaryo viloyatida bir paytlar Mirzacho‘l hududida yetishtirilgan qovun, tarvuz, anorning mazali navlarini tatib ko‘rishingiz mumkin.
5. Sandiqli choʻli. Qumli choʻl Buxoro va Qashqadaryo viloyatlari hududida joylashgan. Sandiqli choʻl Qizilqum cho‘lining davomi, ammo bu cho‘lda Qizilqumdan farqli o‘laroq, qizil tepalikli qumlar emas, oltinrang qumlar bor. Cho‘lda siz qumli tekisliklar, qumtepalar, sho‘r botqoq takirlari, g‘ayrioddiy pasttekisliklarni uchratishingiz mumkin. Bundan tashqari, platoga o‘xshash massivlar va quruq kanallar mavjud. Sandiqli choʻlda neft, tabiiy gaz va shifobaxsh loyga boy konlari bor.
Manba: Uzbekistan.trevel
