Bugun butun dunyoda 30-iyun – Xalqaro parlamentarizm kuni sifatida keng nishonlanadi. Bu kun 1889-yilda Parijda Parlamentlararo ittifoq — parlamentlarning global tashkiloti tuzilganligi bilan bog’liq. 2018-yilning 22-mayida esa BMT Bosh Assambleyasi sessiyasida ushbu kunni Xalqaro parlamentarizm kuni sifatida belgilash toʻgʻrisida qaror qabul qilindi.
Aslida ushbu sana parlament tizimining oʻrni va uning butun dunyo boʻyicha insonlar hayotini yaxshilashdagi rolini eʼtirof etishga qaratilganligi bilan ahamiyatli hisoblanadi. Bugun parlament muassasalari dunyoning 190 dan ortiq davlatlarida faoliyat koʻrsatmoqda. Ularning deyarli 80 tasida ikki palatali, qolganlarida esa bir palatali qonun chiqaruvchi organlar ish yuritadi.
Parlamentarizm — davlat hokimiyati tuzilishi. Bunda parlament imtiyozli mavqega ega boʻlib, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi organlarning funksiyalari aniq belgilab beriladi. Parlamentarizmda hukumat parlament tomonidan tuziladi va uning oldida javob beradi.
Uning tarixiga qaraydigan bo’lsak, Angliyada 1215-yil qabul qilingan «Erkinlikning Buyuk hartiyasi»dan boshlansada, XVI-XVIII-asrlardagi inqiloblar davrida vujudga kelgan. Bu davrning ilgʻor vakillari davlatni oqilona tuzish va tashkil qilish uchun hokimiyatni avvalo qonun chiqa-ruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga boʻlish kerakligini daʼvat qilganlar va shu yoʻl bilan mavjud davlat mexa-nizmi sistemasida mamlakatda qonun chiqarish va sudlovni amalga oshirish ustidan oʻz nazoratini oʻrnatishga, hatto hukumatni tashkil qilishda qat-nashishga muvaffaq boʻlganlar. Natijada Parlamentarizmning shakllaridan biri — konstitutsiyaviy monarxiya (Angliya va boshqa mamlakatlarda) taʼsis qilingan. Ijtimoiy aloqalar tuzilishi murakkablasha borishi bilan ijro etuvchi hokimiyat (prezident, hukumat) vakolatlarining kuchayish jarayoni yuz bergan.
Hozirda Yevropaning 50 ta davlatidan 38 tasi va Karib dengizi havzasidagi 13 davlatdan 10 tasi parlament demokratiyasidir. Ular boshqa mintaqalarda, ayniqsa, Buyuk Britaniyaning sobiq mustamlakalari bo’lgan xalqlar orasida ham mavjud. Diktatura yoki avtoritar tizimlardan tashqari, mavjud bo’lgan boshqa demokratik tizim – bu prezidentlik.
Kelib chiqishi
Parlamentarizmning eng uzoq o’tmishi qadimgi Afinada Polislar siyosatini hal qilish uchun uyushtirgan yig’ilishlar edi. Ushbu uchrashuvlarda barcha bepul fuqarolar uchrashdi va lotereya orqali 500 kishi kengash tuzish uchun tanlandi.
Keyinchalik, O’rta asrlarda parlament nomi paydo bo’ldi. Bular cheklangan kuchga ega bo’lib, dvoryanlar, fuqarolar va ruhoniylarning a’zolaridan iborat edi. Uning kuchlari qirol qaror qilgan narsa hisobiga edi.
Parlamentarizmning eng qadimgi namunalaridan biri Kastiliya Kortesida va Leon Kortesida sodir bo’lgan. Ikkala qirollikda ham dvoryanlar, dindorlar va shaharlar vakillaridan iborat yig’ilishlar XII-asr oxirida chaqirilgan. Yangilik shundaki, ular monarx hokimiyatini cheklash qudratiga ega edilar.
Zamonaviy parlamentarizm
Aynan XVII asrda Angliyada parlamentarizm yanada zamonaviy xususiyatlarga ega bo’la boshladi. 1640 yilda qirol Karlos I va Angliya parlamenti o’rtasida to’qnashuv yuz berdi. Ushbu palata a’zolari monarxning hokimiyatini cheklashni niyat qilishdi va u bunga javoban o’z parlamentiga qarshi urush e’lon qildi.
Bu qirolistlarning mag’lubiyati bilan yakunlangan fuqarolar urushi edi, parlament davlatning vakolatlarini o’z zimmasiga oldi. Vaziyat faqat 1649 yilgacha saqlanib qoldi, Kromvel o’zining diktaturasini o’rnatdi, ammo yaratilgan model zamonaviy parlamentarizmning kelib chiqishi edi.
Ushbu qisqa davrda parlament fuqarolar tomonidan saylanadigan yig’ilish sifatida tashkil etildi va ijro etuvchi hokimiyat uning qarorlariga bo’ysundi.
Turlari
Mutaxassislar Parlamentarizmning bir necha turlarini ajratib ko’rsatadilar. Bir tomondan, kelib chiqishiga qarab, ular ingliz va qit’a modellari orasida tasniflanadi. Boshqa tomondan, ular monarxist va respublika o’rtasidagi farqni ajratadilar.
