Istehzo”dan istehzogacha kechgan “Jarayon” taassuroti

I. “Istehzo”dan istehzogacha kechgan “Jarayon” taassuroti

“…– Xuddi it kabi, – derkan, u so‘nggi gapini shunday bir tarzda aytdiki, go‘yo bu sharmandali hukm undan uzoqroq yashaydiganday edi…”

Nega it kabi?

Nega so‘nggi gap?

Nega undan uzoqroq?..

Jumlani o‘qirkan, kishi miyasiga ushbu savollar quyilishi tabiiy.

O‘qiganlar, aniqrog‘i, bu atrofda uni nari borsa ikki va undan ortiqroq o‘qigan­lar biladiki, ushbu achchiq istehzoli satr­lar, kitobxo‘rlar tilida aytganda, g‘ay­ri­ta­bi­iy yozuvchi, hisoblangan – Kafkaga tegishli!..

21-mart… Bayram kunlari. Ushbu kun­­lar­ning birida ustozim tuman bosh kutub­xonasiga taklif qilar ekan, hali bor­mas­danoq menda zohiran qiziqish uy­g‘o­na boshladi. Ustozim esa quduqni ko‘­rib qolgan sahrodagi tuyadek sal oldda yo‘r­tib borardi. Arablar tuyaning lo‘killab yugurishini – “istehzo”, deyisharkan. Shu­­ning­­dek, ko‘p kinoya qiluvchi inson­ga ham: “…tuyaga o‘xshab istehzo qila­ver­may, odamga o‘xhsab gapir!”, deya dakki berisharkan… Yetdik, nihoyat. Kirib borar ekanmiz, men uchun “endi ochilgan”, ammo bir necha yil­ni qaritib qo‘y­gan mo‘jazgina kutubxona hidi di­mo­­­g‘im­ga urildi. Kichik, ammo qulay, tom ma’noda kitoblar ila hashamdor… Boriboq, tashna odam buloqni ko‘r­gan­da qiladigan apil-tapil harakati kabi, ustozim ham kitob javonlari tomon ora­lab ketdi. Bu paytda men ancha yaqin bo‘lgan, lekin men shu paytgacha xabar topmaganim ushbu kitob uyini endi ko‘­rib turganim-chun ich-ichimdan o‘zimni koyish bilan ovora edim. Tevarakni ola­za­rak kuzatarkanman, ustozimning chor­­­lo­vini sezganday bo‘ldim. Kitoblar teril­gan javonlararo sekin borsam, birida ustoz. Qo‘lida qalinroq va an­cha­gi­na men uchun odatiy bo‘lmagan yashil rangdagi kitobni ush­la­gancha turardi. Yaqinroq bora turib, muqova­si­da­gi “Kaf­ka” degan so‘zga ko‘zim tushar ekan, us­toz kitob ha­qi­da nimalardir deb, hazinlik ila tinmay so‘zlardi. Yolg‘on bo‘lmasin… hech bir so‘zini, hech bir kitob haqi­da aytilayotgan tavsifini fahmlay olmadim. Ko‘­zim kitob­da, uni tezroq qo‘limga ush­lab, ichimda yonayotgan qiziqish o‘tini so‘ndirmoq maqsadida edi, xayollarim.

Ustozim kitobni tutqazarkan, behad shod edim. Qo‘llarimga oliboq, go‘yoki uni kimdir mendan tortib ola­di­gan­dek, shoshib titkilay ketdim… Uni yaxshilab ko‘z­­dan kechirarkanman, zarhal harflar bi­lan yozilgan “Kafka”, “Jarayon” yoziq­lari ko‘zimni quvnatar, uni tezroq bosh­lab, yakunlash ilinjida to‘lib-toshardim. Ki­tob­ni “rasmiylashtirish” ishlari yakun­landi. Shodon men.

Yurak-yuragimda ustozga minnat­dor­lik hissi, qo‘lim­da esa bir necha oylik orzum…

Chiqdik. Men uyim tomon oshiqar­dim. Uyga borgun­cha sabrim chida­mas­li­gini sezib, avtobus to‘xtata qoldim va bor­guncha kitob haqida qisqacha tani­shib ketdim. Bu kun men, miyam uchun yan­gi adabiyot jan­ri­ni kashf qilgan kunim edi.

Uyga borib, xontaxta yoniga cho‘k­dim. Dastlab mu­to­­laani boshlaganimda, kitobni yopib qo‘ygim kelar, ortiq uni da­vom ettirishga sabrim yo‘qligini seza bosh­­la­dim. Kitob yarmiga kelgan, mi­yam­da esa tasavvurdan o‘zga hech nar­sani sezmasdim. Tasavvur men uchun anchagina oddiy narsa edi, o‘sha dam.

Xullas, yarimlab qolgan kitobni to‘xta­ta olmadim. Sababi esa shu yergacha kel­gan, ortda biroz qalin­la­shib qolgan varaq­lari edi, vaqtim edi. Yana boray de­sang – qiziqishing yo‘q, orqaga qaytmoq – axmoqona holat… Keyingi sahifalarda nimadir chiqar degan ilinj-la davom et­moq­ni ma’qul ko‘rdim.

Bora-bora fikrim o‘zgardi. Bu tabiiy edi, albatta. Bu Kafka bo‘ladi-yu, bu “Ja­ra­yon” bo‘ladi-yu, o‘zgar­ma­sin­mi der­dim, xayolotimda. O‘shanda afsus­lan­ma­dim, bil’aks kitobni shunchaki yopib qo‘y­maganim uchun o‘zimdan mamnun edim… “Hazm” tobora qiyinlashib borar, bir satrni bir necha qayta hijjalardim.

Ramzlarga to‘la asarni tushunishdan murakkabroq biror narsa yo‘q. Ayniqsa, u Kafka bo‘lsa. Uning maho­rati shunda­ki, o‘quvchini asarni qayta-qayta o‘qish­ga maj­­bur qiladi. Qahramonlar qan­cha­lik g‘ayritabiiy bo‘l­sa, asar shuncha ta­biiy­­lasha boradi. Kafka qo‘llaydigan para­doks ham shunda, balki unga bo‘l­gan hurmatim boisi ham.

Romanni o‘qib cheklangan, ammo tasavvur doiram­dan anchagina kengroq xu­losalarga keldim. Ularni sirtdan kim­ga­dir tasvirlab berolmasam-da, asar ha­qi­­da­gi bepoyon taassurotimni qisqacha bildira olaman, deb fa­raz qildim. Mav­hum­lik to‘la bo‘lgan ramziy asar haqi­da o‘zimcha nimadir qoralashni boshlar ekanman, bu asar­ni yozishda Kafkada qanday niyat borligi miyamni o‘rtay­verar edi. Ko‘pgina mujmal fiklardan keyin bu romanni, umuman Kafka asarlarini va­raq­qa to‘kiluv deb bildim.

Kafkada ham shu hol yuz bergan. Aslida, u asar yozmagan.

O‘zining ojizligini, alamlarini, qo‘rquv­larini… to‘kib sol­gan. Kafka bu dunyo­dan qo‘rqardi. Bu dunyo tartiboti qay yo‘sinda ishlashini tushunmasdi, shu bois mav­hum­lik qarshisida dahshatga tushardi.

Bu dahshatni, ayniqsa, “Jarayon”da bor bo‘yicha ko‘rish mumkin. Qahramon – aybdor. Nega aybdorligini bilmaydi. Bilgani shuki, u aybdor. Har qanaqasiga qara­ma­sin, unga ayb to‘nkayotgan tizim oldida ojizligicha qolaveradi. O‘sha tizim qanday ishlayotganini tushun­maydi. O‘sha tizim oldida dahshatga tushadi.

Eng alamlisi va achinarlisi, u taslim bo‘ladi. Ilojsiz, bir qancha behuda hara­kat­lardan so‘ng yengiladi. U bu tizim oldida o‘zini mutlaqo layoqatsiz, yaroq­siz his qiladi. O‘zining hech ishga yara­may­digan odam ekan­li­gi­ni eshilib, to‘l­g‘o­nib so‘zlaydi. Umuman olganda, u bar­­cha kitoblarida ojizliklari va qo‘rquv­lari haqida yozadi.

To‘g‘rirog‘i, to‘kiladi. Nazdimda, qattiq­qo‘l bo‘lgan otasiga aytolmagan gapla­ri­ni, ichidagi alam, qisman nafrat tuyg‘u­la­ri­ni “Jarayon” birla “Otamga xat” deb nomlab yozadi.

Jarayon oson o‘qiladigan roman emas. O‘qish mu­rak­kab, tushunish uchun mehnat qilish kerak bo‘ladi. Tahlil uchun esa vaqt lozim. Mutolaaga kiri­shar ekan­man, chalg‘ishim, diqqat­siz­li­gim butun boshli varaqlarni qayta o‘qishga majbur qilardi. Jumla tuzilishi, tasvirlar yondashuvi boshqa qaysidir yozuvchi uslubini eslat­madi, menga.

Umuman olganda, “Jarayon”ni bir tush sifatida tushunishim mumkin, de­gan fikr shakllandi. Chunki Yozef K. – asar bosh qahramoni – to‘xtab qolgan vaqt­ning harakatlanish, ya’ni jarayonga qayta aylanishini uzoq kutadi. O‘zining hibsga olinish sababini tushunib yetma­gan, asar qahramoni nafaqat tush va hush oralig‘ida yashaydi, balki qar­shi­si­da­gi savollarga javobni ham hayotdan emas, tushlaridan izlaydi.

Nihoyat, topadi…

Mutolaadan so‘ng amin bo‘ldimki, Frans Kafka murakkab uslubga ega yozuvchi sifatida yuqorida aytganimdek tush va hush oralig‘idagi yagona haqi­qat­ni – jarayonni, ortiqcha bo‘yoqlarsiz, adolat tarozisida dunyoga keltirgan.

Asarning e’tiborga molik jihati ham shunda deb o‘ylayman.

Kafka – bir muncha vazmin odam. U o‘zli­gining chuqur qa’riga tushib ketib, bu halokatli chog‘dan chiqolmay qiyna­la­di­gan­larga, to‘g‘ri, davo emas, biroq dard­dosh bo‘lishni uddalaydi. Uning g‘ayri­ta­biiy­ligi, asarlarining esa o‘zgacha rakursi tushungan odamga, u yurgan ko‘cha­lar­dan oralab ko‘rgan har qanday kishini o‘zi­ga maftun etadi. Kafkadan boshqa kim­nidir topish qiyin masala. Topishni qo‘ya turing, avvalo qidirib ko‘rish ham mantiqsizlik hisoblanadi. O‘ylanaman. Fikr qilaman. Ich-ichimdan o‘pirilib kela­yot­gan, aslida javobi o‘zimda bo‘lgan savollarga “yechim” qidiraman. Kafka dardi… Bu dardga bir qancha baxtlanib yozilgan yoziqlarni alishmagan bo‘lar­dim. Ota bilan farzand o‘rtasidagi o‘zaro iz­g‘i­­rinlik. Otadan olingan saboqlar ma­sa­lasida Kafka hech qachon to‘lqinlanib bir satr yoza olmaganligi, uning qizi­qi­shi­ga nisbatan doim mavjud bo‘lgan qarshi kayfiyat, bosgan har qadami, qilgan har bir xatti-harakati-yu, norozilik had bil­mas­­ligi…ni his etasan, kishi. Kafkaning tinimsiz o‘z erkin­li­gi­ni qo‘lga kiritishga bo‘lgan alohida ishtiyoqini tuyasan yana. Bola uchun bunga o‘xshash tasavvur­lar­da yashash oson kechmaydi. Kimga bo‘­li­shidan qat’i na­zar nafrat qaror topadi, alamzadalik shakllanadi. Umuman olib, hozirgi zamon nigohi bilan qaraganda, qolaversa, Kafka zamonida, balki hozirgi normal tarbiya usullari bilan solishtir­gan­da ham bunaqa tamoyil bola ruhiyati uchun salbiy tomondan boshqa ta’sir o‘tkaz­maydi. Bu masalada kilometrlab tavsiyalar, isbot-dalillar bilan ko‘rsat­ma­lar yozish, fikr bildirish mumkin. Shun­cha­ki tarbiyalovchilar ota-onaning far­zand­­lar oldida ma’suliyati katta degan­da, ularni yedirib-ichirish, qornini to‘ydirib kiyintirish, birini ulg‘aytirib, ma’nan sog‘lom va salohiyatli qilib yetishtir­mas­lik­­lari­dan oldin ikkinchisini dunyoga kel­tirib, tarbiyasiga bee’tibor bo‘lgan holda “ukasini akasi, singlisini opasi katta qilib oladi” yoki “Bir dumalab, katta bo‘lib ketadi” qabilida, ongsizlarcha fikr yuritib ish tutishmasa, juftlanishdan oldin hech qur­sa ma’naviyati sog‘lom farzand ul­g‘ay­­tirishni o‘ylab, uquv, farzand tar­bi­ya­si, qisman psixologiya va eng avvalo ona va ota kimligi haqidagi asl tushun­cha­larni anglab yetishsa, qalbi dardga limmo-lim bo‘lgan, xayol puchmoqlari nafrat mag‘izlari ila to‘lgan insonlar – kafkalar yetishib chiqmagan bo‘lardi…

DAVOMI BOR…

SEVINCH ELMURODOVA