So‘nggi yillarda oliy ta’limning mehnat bozoridagi ahamiyati haqida munozaralar avj oldi. An’anaga ko‘ra, universitet diplomi yaxshi ish topish va martaba ko‘tarilishi uchun muhim omil sifatida qaralgan. Biroq, Goldman Sachs’ning 2025-yilgi tadqiqotiga ko‘ra, oliy ma’lumotning afzalligi deyarli yo‘qolib bo‘lgan. Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, bitiruvchilar va diplomsiz shaxslarning ishga kirish tezligi o‘rtasidagi farq atigi 0,9 foiz punktini tashkil etadi. Shu bilan birga, oliy ma’lumotli ishsizlar soni ortib bormoqda, kompaniyalar esa yangi xodimlarni tanlashda diplom va tavsiya xatlaridan ko‘ra ko‘nikmalar testlariga ustunlik bermoqda. Ushbu maqola ushbu o‘zgarishlarning sabablari, oqibatlari va kelajakdagi ta’sirini tahlil qiladi.
Oliy ta’limning an’anaviy qiymati
Oliy ta’lim uzoq vaqt davomida ijtimoiy va iqtisodiy ko‘tarilishning asosiy vositasi sifatida qabul qilingan. Universitet diplomi ko‘pincha yaxshi maoshli ish o‘rinlari, ijtimoiy nufuz va barqaror martaba imkoniyatlari bilan bog‘langan. Ota-onalar va yoshlar oliy ma’lumotni “muvaffaqiyat kaliti” sifatida ko‘rishgan, chunki statistik ma’lumotlar diplom egalari yuqori daromad va barqaror ish o‘rinlariga ega ekanligini ko‘rsatardi. Masalan, 20-asrning oxiri va 21-asrning boshlarida AQShda oliy ma’lumotli xodimlarning o‘rtacha daromadi diplomsiz xodimlarnikidan sezilarli darajada yuqori edi.
Ammo bugungi kunda bu afzallik keskin pasaymoqda. Goldman Sachs’ning ma’lumotlari shuni ko‘rsatadiki, dunyodagi eng nufuzli universitetlarga ega bo‘lgan AQShda ham bitiruvchilarning yuqori maoshli ish topish imkoniyati faqat 0,9% yuqori. Bu raqam boshqa mamlakatlarda undan ham past bo‘lishi mumkin.
Ishga kirishdagi farqning qisqarishi
Goldman Sachs tadqiqoti shuni ko‘rsatadiki, oliy ma’lumotli va diplomsiz shaxslarning ishga kirish tezligi deyarli tenglashgan. 2025-yilda bu farq atigi 0,9 foiz punktini tashkil etdi. Bu tendentsiya bir qancha omillarga bog‘liq:
-
Texnologik o‘zgarishlar va raqamli iqtisodiyot: Zamonaviy mehnat bozori avtomatlashtirish, sun’iy intellekt va raqamli texnologiyalarga asoslangan. Ko‘pgina sohalarda an’anaviy akademik bilimlardan ko‘ra amaliy ko‘nikmalar, masalan, dasturlash, ma’lumotlarni tahlil qilish yoki loyiha boshqaruvi kabi ko‘nikmalar muhimroq bo‘lib qoldi.
-
Ish beruvchilarning yangi yondashuvi: Kompaniyalar endi xodimlarni tanlashda diplomga emas, balki nomzodning real ko‘nikmalariga e’tibor berishmoqda. Masalan, Google, Apple va Tesla kabi yirik kompaniyalar diplom talabini olib tashlab, ko‘nikmalar testlari va amaliy sinovlarga asoslangan yollash jarayonlarini joriy qilgan.
-
Oliy ta’limning narxi va samaradorligi: Oliy ta’limning narxi, ayniqsa AQSh kabi mamlakatlarda, so‘nggi o‘n yilliklarda keskin oshdi. Talabalar katta miqdorda qarz olib o‘qishmoqda, lekin ularning investitsiyalari ko‘pincha kutilgan daromad keltirmayapti. Bu esa yoshlarni oliy ta’limga bo‘lgan ishonchni yo‘qotishiga olib kelmoqda.
Oliy ma’lumotli ishsizlar sonining ortishi
Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, oliy ma’lumotli ishsizlar soni ham o‘sib bormoqda. Bu paradoksning bir qancha sabablari bor:
-
Ta’lim va mehnat bozori o‘rtasidagi nomuvofiqlik: Ko‘pgina universitetlarning o‘quv dasturlari mehnat bozorining joriy talablariga mos kelmaydi. Masalan, gumanitar fanlar bo‘yicha diplom olgan bitiruvchilar ko‘pincha o‘z sohasida ish topa olmaydi, chunki talab texnik va raqamli ko‘nikmalarga qaratilgan.
-
Yuqori kutishlar: Oliy ma’lumotli yoshlar ko‘pincha yuqori maoshli va nufuzli ish o‘rinlarini kutishadi, ammo bunday imkoniyatlar soni cheklangan. Bu ularning uzoq vaqt ishsiz qolishiga sabab bo‘lmoqda.
-
Raqobatning kuchayishi: Oliy ta’limning ommalashishi natijasida diplom egalari soni oshdi, bu esa mehnat bozorida raqobatni kuchaytirdi. Natijada, diplom o‘zining farqlovchi ahamiyatini yo‘qotmoqda.
Ko‘nikmalar testlarining yangi davri
Kompaniyalar diplom va tavsiya xatlariga e’tibor bermay, ko‘nikmalar testlariga o‘tishmoqda. Bu o‘zgarish mehnat bozorining yangi haqiqatlariga moslashishni aks ettiradi:
-
Amaliy ko‘nikmalarga e’tibor: Ish beruvchilar nomzodning muayyan vazifalarni bajarish qobiliyatini sinash uchun testlar va loyihalarni qo‘llamoqda. Masalan, dasturchilar uchun kod yozish sinovlari, marketing mutaxassislari uchun real loyiha tahlillari keng tarqalgan.
-
Yumshoq ko‘nikmalar: Tanqidiy fikrlash, jamoada ishlash, muammolarni hal qilish kabi yumshoq ko‘nikmalar ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu ko‘nikmalar diplom bilan tasdiqlanmaydi, lekin intervyu va testlar orqali baholanadi.
-
Sertifikatlar va qisqa muddatli kurslar: Universitet diplomlari o‘rniga qisqa muddatli onlayn kurslar (masalan, Coursera, Udemy) va professional sertifikatlar mashhur bo‘lib bormoqda. Bu kurslar muayyan sohada tezkor va amaliy bilim beradi.
O‘zbekiston kontekstida
O‘zbekistonda ham oliy ta’lim tizimi o‘zgarishlar bosqichida turibdi. 2025/2026-o‘quv yili uchun qabul jarayonlari “avval test, so‘ng tanlov” tamoyiliga asoslangan bo‘lib, abituriyentlar test natijalariga qarab oliy ta’lim muassasasi va yo‘nalishni tanlash imkoniyatiga ega. Bu tizim abituriyentlarga moslashuvchanlik beradi, lekin mehnat bozoridagi talablar bilan ta’lim dasturlari o‘rtasidagi nomuvofiqlik muammosi hali ham dolzarb.
O‘zbekistonda ko‘pgina yoshlar hali ham oliy ta’limni muvaffaqiyatning kaliti deb bilishadi, ammo global tendentsiyalar ta’sirida ish beruvchilar ko‘nikmalarga ko‘proq e’tibor berishmoqda. Masalan, IT-sohasida xalqaro sertifikatlar (Cisco, CompTIA, AWS) va amaliy tajriba diplomdan muhimroq bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, yoshlar qisqa muddatli kurslar va amaliy tajribaga e’tibor berishlari tavsiya etiladi.
Kelajakdagi ta’sir va xulosalar
Oliy ta’limning qiymati pasayishi ta’lim tizimi va mehnat bozori uchun muhim oqibatlarga olib keladi:
-
Ta’lim tizimining islohoti: Universitetlar o‘quv dasturlarini mehnat bozori talablariga moslashtirishi kerak. Bu amaliy ko‘nikmalarga urg‘u berish, sanoat bilan hamkorlikni kuchaytirish va innovatsion o‘qitish usullarini joriy qilishni talab qiladi.
-
Muqobil ta’lim yo‘llari: Qisqa muddatli kurslar, onlayn platformalar va professional sertifikatlar oliy ta’limning o‘rnini bosishi mumkin. Bu yoshlarga tejamkor va moslashuvchan ta’lim olish imkonini beradi.
-
Ijtimoiy o‘zgarishlar: Diplomning ahamiyati pasayishi ijtimoiy tengsizlikka ta’sir qilishi mumkin. Agar ko‘nikmalar asosida yollash keng tarqalsa, iqtidorli, ammo moliyaviy imkoniyati cheklangan yoshlar uchun yangi imkoniyatlar ochiladi.
Xulosa qilib aytganda, Goldman Sachs tadqiqoti oliy ta’limning an’anaviy modelining o‘zgarishini ko‘rsatmoqda. Diplomlar endi muvaffaqiyatning yagona o‘lchovi emas. Kelajakda muvaffaqiyat amaliy ko‘nikmalar, moslashuvchanlik va doimiy o‘rganishga tayyorlikka bog‘liq bo‘ladi. Yoshlar va ta’lim muassasalari bu yangi haqiqatga moslashishi zarur, aks holda mehnat bozori talablaridan ortda qolish xavfi yuqori.
MUHIM24.uz
